Hiërarchische structuren

Tussen individu en samenleving bestaat spanning. Deze spanning komt in kunst, religie en filosofie tot uiting. In deze special analyseer ik enkele klassieke literaire werken, waarin naar mijn idee wezenlijke aspecten van deze spanning belicht worden.
Individuen leven in hiërarchische verhoudingen. Wie aan de top staat, heeft macht, wie onderaan de ladder staat moet zich voegen. In de moderne democratische samenleving zijn veel van de scherpe kanten van de hiërarchie weg geslepen, maar dat neemt niet weg, dat hij nog altijd bestaat.

Als de lager geplaatste de hoger geplaatste een hand geeft is de afstand tussen beiden tot nul gereduceerd. Huid raakt huid, vlees raakt vlees, ogen bekijken elkaar, twee mensenlichamen herkennen elkaar als gelijken. Tegelijk bezegelt de handdruk het verschil in status tussen de beide lichamen. Daar is niets aan te doen. Juist doordat de beide lichamen gelijk zijn aan elkaar, allebei mensenlichaam zijn, kan het statusverschil zich geldend maken. De ingetreden gelijkheid is de vaste bodem waarop een wereld van verschil ontstaat. De één geeft bevelen, de ander krijgt ze.

Theorie van de Open Hiërarchische Systemen

Hiërarchische structuren hebben altijd in de belangstelling gestaan van filosofen en theoretici. In deze special heb ik me laten inspireren door de theorie van de Open Hiërarchische Systemen. die door Arthur Koestler is ontwikkeld om de structuur en evolutionaire ontwikkeling van levende organismen te beschrijven. Hij noemt de knopen in de hiërarchie holons. Voor ieder holon geldt, zo stelt hij, dat het zichzelf bevestigende tendensen kent, die naar binnen gericht zijn en integratieve, die op het geheel gericht zijn, waarin het functioneert. Als de integratieve en zelfbevestigende tendensen van zijn holons elkaar in evenwicht houden verkeert het organisme in evenwicht, maar omgevingsprikkels kunnen de balans ontwrichte. Een holon kan dan uit evenwicht raken of oncontroleerbaar worden. Een geheel kan de kracht verliezen zichzelf bijeen te houden. Een geheel kan ook met repressie reageren en dan ten opzichte van de holons teveel kracht krijgen.

Klassieke literatuur

Koestler zelf stelt dat zijn theorie in principe op alle hiërarchische structuren toepasbaar is. Daarbij wijst hij zowel naar de anorganische natuur, als naar sociale en culturele instituties. Zonder zijn terminologie over te nemen, heb ik de visie die uit zijn theorie spreekt toegepast op enkele klassieke literaire werken. Dat is de moeite waard, naar mijn idee, omdat in de oude klassieke heldendichten de hiërarchie onverbloemd en ongepolijst tevoorschijn komt. Dit maakt het mogelijk hem daar in zijn zuivere vorm te bestuderen. De millennia oude literatuur kan zo licht op onze eigen beschaving werpen.